- هدف از آشنایی با طبری؟
- شخصیتشناسی طبری
- منابع تاریخ طبری
- شیوۀ نگارش کتاب “تاریخ الاُمم و المُلوک”
- تقسیم‌بندی دیگری از کتاب تاریخ طبری
- نقاط قوت تاریخ طبری
- نقاط ضعف تاریخ طبری
- نقل نادرست شرکت کردن حسنین علیهما‌السلام در جنگ عمر با ایران
- نتیجۀ اعتبارسنجی طبری
هدف از آشنایی با طبری؟
هدف از آشنایی ما با کتاب تاریخ الاُمم و المُلوک نوشتۀ ابن جریر طبری در بحث مقتل‌شناسی، منقولات فراوان او از أبی‌مخنف از واقعه کربلا است. اینکه کتاب وی از بین رفته و علما منقولات طبری از او را جمع آوری کرده و به نام کتاب أبی‌مخنف چاپ کرده‌اند.
اکنون در کتاب‌خانه‌های مشهور دنیا چهار نسخه از کتاب “أبی‌مخنف“وجود دارد که بسیاری از علما در اصالت و انتساب آنها به وی تردید دارند.
شخصیتشناسی طبری
نام او محمد بن جریر است. این نام بین چهار عالِم مشترک است، که تنها یکی از آنان شیعه و باقی آنان سنی هستند. به عبارت دیگر یکی از آنان به نام محمد بن جریر طبری شیعه است که صاحب کتاب “دلائل الامامه” و “المسترشد” است.
اما موضوع سخن ما در شرح‌حال أبی‌جعفر، محمد بن جریر طبری سنی مذهب است که در سال ۲۲۴ق در ایران و در شهر آمل به دنیا آمد و در سال ۳۱۰ق درگذشت.
این شخص دارای دو کتاب تفسیر، مشهور به تفسیر طبری، و کتابی به نام تهذیب الآثار است.
وی برای کسب علم به ری سفر کرد و اساتیدی چون محمد بن حمید رازی و مثنی بن ابراهیم را درک کرد. وی پس از ری به بصره و سپس به مصر رفت و سه سال در آنجا اقامت گزید. او بعد از آن به زادگاه خود بازگشت. وی در ۴۸ سالگی به بغداد عزیمت کرد و در آنجا کتاب تاریخ الاُمم و المُلوک یا تاریخ الرُسل و المُلوک یا همان تاریخ طبری را جمع‌آوری و تألیف کرد.
ابن جریر طبری به شوق شرکت در درس احمد بن حنبل به بغداد رفت ولی با درگذشت احمد مواجه شد.
از شاگردان مشهور وی نیز می‌توان به ابن درید و ابوالفرج اصفهانی اشاره کرد.
منابع تاریخ طبری
- به علت ایرانی بودن، منابع ایرانی در تاریخ او بسیار دیده می‌شود.
- طبری از منابع عراقی و مصری نیز بهره برده است.
- تاریخ الامم و الملوک شامل منقولاتی از اهل کتاب همچون وهب بن مبیته نیز است.
- مؤلف از آثار هشام بن محمد کلبی نساب، واقدی و أبی‌مخنف نیز در نقل کمک گرفته است.
در نهایت می‌توان گفت در عین نقل شفاهی وی از افراد، منابع طبری را اکثرا کتاب‌ها تشکیل داده‌اند. او پس از جمع‌آوری نوشته‌های بسیار، تألیف کتاب خویش را آغاز کرد.
شیوۀ نگارش کتاب “تاریخ الاُمم و المُلوک”
نویسنده، کتاب خود را در دو بخش “تاریخ قبل از اسلام” و “تاریخ بعد از اسلام” تنظیم کرده است.
وی در تاریخ قبل از اسلام، به مطالبی دربارۀ زمان قبل خلقت حضرت آدم علیه‌السلام پرداخته است. او سپس روایاتی در زمان خلقت حضرت آدم علیه‌السلام و اینکه در روز جمعه بوده و مدت اقامت ایشان در بهشت و مطالبی از این دست، نقل می‌کند.
او در کتابش گزارش‌هایی از پیامبران نقل می‌کند و در آن میان گاهی وارد احوالات پادشاهان نیز شده و وقایع مربوط به آنها را نیز متذکر می‌شود.
طبری در تاریخ بعد از اسلام، روش خود را تغییر داده و روایات را بر مبنای سال‌های پس از هجرت رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌نویسد.
وی تاریخ بعد از اسلام را از هجرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله تا سال ۲۹۳ق نقل کرده است.
تقسیم‌بندی دیگری از کتاب تاریخ طبری
این کتاب را از نگاهی دیگر می‌توان به سه بخش تقسیم کرد:
- تاریخ انبیا
- تاریخ پادشاهان ساسانی
- تاریخ بعد از اسلام
طبری در مورد تاریخ پادشاهان ایرانی و ساسانی نیز مطالبی دارد که شاید مفصل‌تر از آن در هیچ کتاب دیگری یافت نشود.
اکنون کتاب تاریخ طبری در اروپا و در فرانسه و بقیه کشورها مورد استناد است و این کتاب را کمکی برای فهم مطالب شاهنامه و دیوان شعر فردوسی درباره حوادث آن زمان ایران می‌دانند.
روش نویسندۀ تاریخ الامم و الملوک همان روش یعقوبی، یعنی نقل تاریخ از کلیات به جزئیات است.
کتاب تاریخ طبری حدود ۵۰ سال پس از وی و در سال ۳۵۲ق توسط بلعمی وزیر منصور بن نور سامانی به فارسی ترجمه شده و نکته جالب اینکه بلعمی تصرفاتی در این کتاب داشته است. از همین رو در ایران کتاب طبری به نام کتاب بلعمی شناخته می‌شده. پس از او این تاریخ به ترکی و زبان‌های دیگر نیز ترجمه شد.
نقاط قوت تاریخ طبری
- جامعیت؛
این ویژگی نشان از کوشش فراوان او دارد. - عدم ضدیت طبری با عرب و تعصب به ایرانی؛
عدم ضدیت طبری با عرب و نداشتن تعصب به ایرانی‌گری به گونه‌ای بوده که او یکی از مورخین ایرانی محسوب می‌شود. - فراوانی منابع؛
- نقل بیشتر روایات به همراه سند؛
مسند بودن منقولات او نشان از عدم تصرف او است. - عدم گرایش مؤلف به دنیا طلبی و عدم ورود به دستگاه حاکمیت؛
- نگاه مثبت علمای عامه و شیعه به مؤلف تاریخ الامم و الملوک؛
گرچه علمای شیعه تمام منقولات طبری را تایید نمی‌کنند و اشکالاتی هم به او وارد می‌دانند. [پایین‌تر به آن اشاره خواهیم کرد] - توجه تاریخ‌نگاران به تاریخ طبری و نقل از آن؛
- کتابی بین‌المللی و مورد توجه همگان.
نقاط ضعف تاریخ طبری
- نقل اسرائیلیات از افرادی همچون ابن اسحاق و وهب بن مبیته یهودی در جریانات قبل از اسلام؛
- عدم ذکر سند در برخی منقولات؛
- بی‌حوصلگی مؤلف در اواخر کتاب؛
این مسئله به آن سبب است که او نگارش کتابش را دیر آغاز کرده بود. - نقل گزینشی؛
او برخی از جریانات را نقل و یا حذف می‌کند که خلاف اصول است. همچنین او به برخی مطالب مهم، اهتمام نداشته و در مقابل برخی مطالب غیر مهم را اهمیت داده است. البته بعضی ادعا می‌کنند که این جریان به دلیل تحریف این کتاب است؛ چراکه در کتاب تفسیر خود روایتی دارد که در کتاب تاریخش ناقص آمده است.
نقل نادرست شرکت کردن حسنین علیهما‌السلام در جنگ عمر با ایران
به عنوان مثال از نقل‌هایی که با مبانی شیعه سازگاری ندارد و کذب است، جریان شرکت کردن امام حسن و امام حسین علیهما‌السلام در جنگ عمر بن خطاب با ایران و کشتار ایرانیان است. او نقل می‌کند که این دو بزرگوار در این جنگ شرکت داشته‌اند؛ اما این مطلب در کتب دیگر دیده نمی‌شود و به هیچ عنوان در زندگی‌نامۀ امام حسن و امام حسین علیهما‌السلام چنین چیزی وجود ندارد.
البته طبری این نقل را به کسی نسبت می‌دهد و باید بدانیم که در سند این نقل، علی بن مجاهد حضور دارد که خیلی از علمای رجالی عامه همچون یحیی بن معین و یحیی بن ضریس، وی را کذاب دانسته‌اند. نویسنده در این جریان‌ها صرفا ادعای نقل می‌کند و این فارغ از این است که به این نقل‌ها اعتماد داشته یا نه.
نتیجۀ اعتبارسنجی طبری
در نتیجه نگاه ما به کتاب ابن جریر طبری و نقل‌های مقتل او، همراه با نقد و بررسی است. به عبارت دیگر باید منقولات او را با مبانی خاصی ارزشیابی کرد. بنابراین نمی‌توان این کتاب را به طور کلی مردود یا تایید کرد.
ممنون از مقاله خوبتون
با سلام ممنون از حُسن توجه شما