فهرست عناوین این نوشتار:
- مفهوم “مقتل”
- نگارش مقتل برای وقایعی غیر از واقعۀ کربلا؟
- نگارش مقتل کربلا از گذشته تا حال
- دسترسی به کتب مقتل
- عناوین و اسامی “کتب مقتل”
- انگیزۀ “مقتل‌نویسان”
به یاری خداوند متعال و اهل‌بیت علیهم‌السلام بحث “سیر تدوین کتب مقتل مربوط به کربلا و امام حسین علیه‌السلام” را در این سلسله جلسات آغاز می‌کنیم. در این مجال با ذکر چند نکته در معنا و مفهوم “مقتل”، زمان نگارش مقاتل، کمیابی و دسترسی کتاب‌ها و اولین مقتل‌نویسی آشنا می‌شویم.
مفهوم “مقتل”
در ابتدا باید با مفهوم “مقتل” آشنا شویم. این واژه بر وزن “مَفعَل” و به معنای محل قتل و کشته شدن است. مقتل در اصطلاح نیز به تألیفاتی گفته می‌شود که به گزارش قتل می‌پردازند. از این رو به هر نوشته‌ای که در مورد گزارش قتل باشد، مقتل می‌گویند.
نگارش مقتل برای وقایعی غیر از واقعۀ کربلا؟
در طول تاریخ علاوه بر مقاتل اهل‌بیت علیهم‌السلام همچون مقتل امیرالمؤمنین و امام حسین علیهماالسلام، مقاتل فراوانی برای بسیاری از افراد و اصحاب نوشته شده است؛ ازجمله رُشید هجری، حجر بن عدی و حتی برای برخی چون عمر و عثمان نیز مقاتل نوشته‌اند.
اما آنچه ما درصدد آن هستیم، سیر تدوین مقتل امام حسین علیه‌السلام است.
نگارش مقاتل کربلا از گذشته تا حال
ثبت گزارش واقعۀ کربلا از همان زمان شهادت آغاز گردید و تا عصر حاضر ادامه دارد. اما ما می‌بینیم که مقتل‌نویسی در قرن دوم، سوم و چهارم به شدت سیر صعودی داشته است. این امر از قرن پنجم تا هفتم از پیشرفت ایستاده و دوباره در قرن نهم و دهم در جریان صعودی خود قرار گرفته است. هم‌اکنون نیز در کتب شیعه این سیر صعودی ادامه دارد.
به عبارت دیگر سیر نگارش مقاتل در میان اهل‌تسنن ابتدا سیر صعودی و بعد سیر نزولی داشته. اما در شیعه همواره از سیری صعودی برخوردار بوده است. این حالت در شیعه به دلیل اهمیتی است که شیعیان به ائمۀ اطهار علیهم‌السلام و جریان شهادت می‌دهند. به علاوه سیر مقتل‌نویسی در شیعه از ابتدا تا زمان حال در قالب کتب مستقل بوده و حال آنکه در میان عامه معمولا در ضمن ثبت وقایع تاریخی ذکر شده است.
دسترسی به کتب مقاتل
برخی از مقاتل به رشتۀ تحریر در آمده و در دسترس است. اما برخی هنوز چاپ نشده‌ا‌ند. برخی نیز تنها در برخی کتابخانه‌های بزرگ دنیا موجود است. برخی دیگر نیز اصلا به دست ما نرسیده و شاید نابود شده باشند.
تحقیق در سیر تدوین مقاتل نشان می‌دهد که اکثر کتاب‌های نگاشته شده، به دست ما نرسیده و تنها بخشی از آنها در کتب مختلف مشاهده می‌شود.
عناوین و اسامی “کتب مقتل”
بسیاری از کتب مقاتل، عنوان “مقتل” ندارند و با عناوین دیگری از آنها یاد می‌شود. این امر در کتب علمای شیعه و اهل‌تسنن به چشم می‌خورد.
بعضی از کتب مثل مقتل الحسین علیه‌السلام و یا روضه الحسین علیه‌السلام و یا روضه الشهدا بوده است. از این عناوین معلوم می‌شود که رسالت این کتب، تنها پرداختن به جریان کربلا بوده است. اما برخی دیگر همچون انساب الأشراف بلاذری که در زمین تاریخ اسلام نگاشته شده است، به مناسبت در سال 61 هجری از جریان کربلا هم مطالبی ذکر کرده‌اند.
طبقات الکبریٰ نوشتۀ ابن سعد و أخبار الطوال دینوری نیز همین شیوه را دارند. از کتب شیعه نیز بحار الأنوار، به این روش نوشته شده که قسمتی از مجلدات بحار به گزارش‌های مربوط به کربلا اختصاص یافته است.
اما کتب برخی از علما، تنها تمرکز در جریان کربلا دارد. همچون کتاب أبیمخنف و کتاب مقتل الحسین علیه‌السلام نوشتۀ خوارزمی. در میان علمای شیعه نیز خصوصا در قرن دهم کتاب‌هایی در خصوص مقتل امام حسین علیه‌السلام نوشته شد همچون “مقتل الامام الحسین” علیه‌السلام نوشتۀ مرحوم بحرانی، تسلیه المجالس نوشتۀ سید محمد بن أبی‌طالب حسینی موسوی، قمقام زخار و صمصام بتّار نوشتۀ فرهاد میرزا، معتمدالدوله در قرن سیزدهم.
انگیزۀ “مقتل‌نویسان
هر یک از مقاتل دارای حال و هوای خاص خود هستند. برخی از آنها در مقتل‌نویسی به دنبال گرفتن اشک بوده‌اند که می‌توان بیشتر به مقاتل تدوین شده در زمان صفویه اشاره کرد؛ مانند کتاب محرق القلوب. برخی نیز تنها به دنبال گزارش اتفاقات کربلا بوده و انگیزۀ اشک نداشته‌اند؛ [بلکه تنها در مقام بیان واقعیت و تاریخ اتفاق افتاده، بوده‌اند) همچون مقتل أبیمخنف و تاریخ الامم و الملوک طبری.
البته برخی از مقاتل بنا بر تحلیل و برخی دیگر بنا بر تنزیه جریان کربلا داشته‌اند تا آسیب‌شناسی کرده و آنچه در گزارش‌های کربلا حقیقت ندارد و وارد شده را تذکر دهند؛ مانند کتب آقای پیشوایی در عصر حاضر.
