صلوات ضراب اصفهانی را مرحوم شیخ طوسی در کتاب الغیبه (۱) و نوه ایشان سید بن طاووس در کتاب جمال الأسبوع (۲) با سندی متصل به جد خویش نقل می‌کنند. ما در این مقاله به توضیح بعضی از عبارات این دعا و پاسخ به برخی شبهات احمد بصری می‌پردازیم.
عناوین این نوشتار:
- اصل جریان صلوات ضراب اصفهانی
- سند صلوات ضراب
- اهمیت صلوات ضراب اصفهانی در کلام سید بن طاووس
- استفاده نادرست احمد بصری از صلوات ضراب اصفهانی
- بررسی دو عبارت از صلوات ضراب اصفهانی
- دعا برای آن دسته از شیعیان که بعدا متولد می‌شوند!
- پاسخی به اتباع احمد بصری
- انحصار تعداد ائمه علیهم‌السلام در دوازده نفر
- پانوشت
اصل جریان صلوات ضراب اصفهانی
این سند به یعقوب بن ضراب اصفهانی می‌رسد. او به همراه جمعیتی سنی مذهب از اهالی اصفهان به زیارت خانۀ خدا می‌رود و در سوق الحی، خانۀ پیرزنی به نام خدیجه را اجاره می‌کنند.
در حالات این پیرزن نقل شده که وی دارای هیبت و معنویتی خاص بوده و با امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه نیز مرتبط بوده و حضرت به منزل او می‌آمدند.
یعقوب دعایی را از پیرزن می‌گیرد که از جانب امام زمان علیهالسلام رسیده و در آن صلواتی است به معصومین علیهم‌السلام.
سند صلوات ضراب اصفهانی
سند این دعا مشخص است ولی خود یعقوب و آن زن مجهول هستند؛ اما از این باب که حسین بن محمد بن عامر اشعری که سلسلۀ سند به او می‌رسد، در میان راویان این صلوات است و از آنجا که ما برای خاندان اشعری احترام قائل‌ایم، سند این دعا تقویت می‌شود.
مبنای ما این نیست که هر روایتی که سندش ضعیف بود را کنار بگذاریم؛ بلکه ممکن است سند روایت به امور دیگری تقویت شود که صلوات ضراب اصفهانی هم می‌تواند از همین نوع باشد.
اهمیت صلوات ضراب اصفهانی در کلام سید بن طاووس
یکی از نمونه‌های اهمیت، توجه خود سید بن طاووس به این صلوات است که در جمال الأسبوع می‌نویسد:
اگر تعقیبات نماز را فراموش کردی، این دعا را در عصر جمعه فراموش نکن؛ چراکه سرّی در آن یافتم که بیان نمی‌کنم.(۳)
گویا سرّی در نزد سید بوده که نخواسته نقل کند و نشان از اهمیت این صلوات دارد.
این صلوات دارای مضامینی بلند و زیبا است که نشانۀ اهمیت و جایگاه ویژۀ آن است.
استفاده نادرست احمد بصری از صلوات ضراب اصفهانی
پیروان احمد بصری که خواستند از صلوات ضراب اصفهانی استفاده‌ای به نفع خود ببرند تا اثبات کنند که امام زمان عجّل‌الله‌فرجه فرزندانی دارند و پس از وفات آن حضرت، آنان به حکومت می‌رسند و احمد بصری فرزند امام زمان سلام‌الله‌علیه و امام بعد ایشان است.
این صلوات به هیچ وجه چیزی را برای آن‌ها اثبات نمی‌کند؛ چون اگر صلوات بیان کند که امام زمان عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه ذریه و فرزندانی دارند، باز هم اثبات نمی‌کند که احمد بصری فرزند آن حضرت است.
بررسی دو عبارت از صلوات ضراب اصفهانی
دو قسمت از این صلوات که مورد استناد پیروان احمد بصری قرار گرفته، عبارت‌اند از:
«اللَّهُمَّ أَعْطِهِ فِي نَفْسِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ رَعِيَّتِهِ وَ خَاصَّتِهِ وَ عَامَّتِهِ…»
در این فراز از خدا می‌خواهیم که به حضرت و ذریه ایشان و شیعیان چیزی عطا بفرماید که باعث روشنی چشم ایشان گردد.
این عبارت هیچ ئلالتی ندارد که الآن امام زمان سلام‌الله‌علیه فرزندی دارند؛ گرچه ممکن است حضرت پس از ظهور، فرزند داشته باشند و دعا کردن در این باره ممکن و بی‌اشکال است.
دعا برای آن دسته از شیعیان که بعدا متولد می شوند
مانند عبارت قبلی عبارتی است که می‌خوانیم «و شیعته» که از شیعیان بعضی فوت کرده‌اند و بعضی بعدا به دنیا می‌آیند و این دعا شامل آنان نیز می‌شود. بنابراین دعا کردن برای گذشتگان و آیندگان را می‌توان از این عبارت برداشت کرد.
در نتیجه به هیچ وجه از این عبارت نمی‌شود استفاده کرد که امام زمان عجّل‌الله‌فرجه الآن فرزندی دارند. گرچه ممکن است واقعاً داشته باشند و منکر نیستیم؛ ولی از این عبارت به دلیل اطلاق داشتن، نمی‌توان چنین استفاده‌ای کرد.
اما عبارت بعدی که در آخر صلوات است:
وَ صَلِّ عَلَى وَلِيِّكَ، وَ وُلاةِ عَهْدِكَ، وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ، وَ زِدْ فِي أَعْمَارِهِمْ، وَ زِدْ فِي آجَالِهِمْ
صلوات ضراب اصفهانی
خدایا بر ولی خودت و حاکمان عهدت و ائمه از فرزندان امام زمان علیهالسلام درود بفرست.
احمد بصری از همین عبارت «الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ» استفاده کرده که امامانی از فرزندان امام زمان سلام‌الله‌علیه وجود دارند و تعداد دوازده امام بعد از حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه خواهند آمد که مختصر به این شبهه پاسخ خواهیم داد.
پاسخی به شبهۀ احمد بصری
احمد بصری از عبارت «الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ» استفاده کرده که تعداد دوازده امام بعد از حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه خواهند آمد؛ ما به شکل مختصری به این شبهه پاسخ می‌دهیم:
- این عبارت برای اثبات مدعای آن‌ها کافی نیست. چراکه ممکن است این عبارت در واقع «الائمه من بعده» بوده و دچار تصحیف شده باشد؛ چون شبیه همین دعا را از امام رضا علیهالسلام داریم که می‌فرماید: «و الائمة من بعده و زد فی آجالهم …»(۴). بنابراین امکان تصحیف بسیار قوی است.
- به علاوه کلمه «ائمه» لزوما به معنای امام معصوم نیست؛ بلکه ممکن است مراد از آن امام جماعت و حاکم نیز باشد و فرزندان حضرت حاکمانی در زمین باشند که این مطلبی بی‌اشکال است.
- علاوه بر این‌ها اصلا ممکن است ضمیر «ه» به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله یا امیرالمؤمنین علیهالسلام برگردد و عبارت قابلیت این مطلب را دارد.
به این معنا که برای امیرالمؤمنین علیهالسلام و فرزندان ایشان که در رجعت باز می‌گردند، دعا می‌کنیم که عمرشان طولانی شود.
انحراف احمد بصری در بحث رجعت
رجعت مسئله‌ای مورد قبول ما است ولی پیروان احمد بصری، به رجعت مثالی قائل هستند. همچون بهایی‌ها که به رجعت صفاتی قائل بودند. به عنوان مثال می‌گویند، در رجعت سلمان رحمة‌الله‌علیه برنمی‌گردد بلکه شخصی سلمان صفت برمی‌گردد!
4. بنا بر آنچه گفته شد، ممکن است عبارتی در منابع نقلی باشد که به چند شکل معنا شود. در این صورت آن عبارت باید به همراه صدها روایت که ائمه علیهم‌السلام را دوازده نفر معرفی می‌کنند، نه بیش‌تر و نه کمتر،(۵) در نظر بگیریم. به علاوه باید معنای آن عبارت به گونه‌ای توضیح داده شود که با مجموع روایات تنافی و تضاد نداشته باشد.
چطور با یک یا دو روایت، آن هم با امکان تصحیف و با امکان این که ضمیر را بتوان به چند مرجع دیگر برگرداند، متمسک به این شبهات شده، یقین را کنار بزنیم؟!
5. به علاوه اینکه اول جریان رسیدن صلوات، آن پیرزن که نامش خدیجه است و از ضراب اصفهانی می‌پرسد چگونه درود می فرستی؟
او می‌گوید: به شکل معمول درود می‌فرستم.
خدیجه تأکید می‌کند که باید به همۀ امامان و حضرت زهرا سلام‌الله‌علیهم درود بفرستی و نامشان را نیز ببری.
از همین رو می‌بینیم که در این صلوات به تمام امامان و همچنین حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها با نام کامل تا وجود مقدس امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه صلوات فرستاده می‌شود.
انحصار تعداد امامان در دوازده نفر
بنابراین اگر خدیجه که گویا با حضرت در ارتباط بوده می‌گوید که نام دوازده امام را ببر و می‌بینیم که دیگر اسمی از امامان بعدی مطرح در فرقۀ احمد بصری برده نشده است. اگر آن‌ها امام باشند، باید از آن‌ها نیز به طور کامل نام برده می‌شد؛ در حالی که چنین چیزی وجود ندارد!
این نکته نشان می‌دهد که مراد از ائمه، فقط دوازده امام هستند. عبارت «من ولده» نیز تفسیری دارد که ممکن است به امیرالمؤمنین علیهالسلام برگردد و اشاره با بحث رجعت داشته باشد. یا برگردد به امام زمان علیهالسلام و مسئلۀ حاکمان پس از ظهور در زمین را مطرح کند.
این مسئله بسیار واضح و روشن است و روایات بسیاری داریم، مانند غدیر که پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند:
جانشینان من از فرزندان امیرالمؤمنین علیهالسلام هستند و آخرین نفر از آنان مهدی علیهالسلام است.(۶)
ما در بعض روایات داریم که دوازده مهدی وجود دارند که امام صادق علیهالسلام فرمودند: مراد از این عبارت دوازده شیعۀ تربیت شده از سوی امام زمان علیهالسلام هستند که امر تبلیغ و هدایت زمین را به عهده می‌گیرند که بازهم آن‌ها امام نیستند. (۷)
به هر حال این شبهات نباید مانع از خواندن این دعا شود. چراکه صلوات ضراب اصفهانی بسیار عظیم است و نباید از متن این صلوات غافل شد. مضامین این صلوات بسیار فوق العاده است و عبارات و نکاتی در آن وجود دارد که کمتر جایی دیده می‌شود.
پانوشت:
(۱) شیخ طوسی، الغیبه، چاپ اول۱۴۱۱، مؤسسة معارف الإسلامیه، قم، ص۲۷۳، ح۲۳۸
(۲) سیدبن طاووس، جمال الأسبوع، چاپ اول، ۱۳۷۱، مؤسسة الآفاق، ص۳۰۱
(۳) إذا ترکت تعقیب العصر یوم الجمعه لعذر، فلا تترکها أبداً، لأمر اطّلعنا اللّٰه جلّ‌جلاله علیه.
(۴) علامه مجلسی، بحارالأنوار ج۹۲ ص۳۳۰
(۵) علامه مجلسی، بحارالأنوار ج۳۶ ص۲۲۶ باب ۴۱
(۶) علامه مجلسی، بحارالأنوار ج۳۷ ص۲۰۴
(۷) علامه مجلسی، بحارالأنوار ج۵۳ ص۱۱۵
