مقتل‌نویسی ابوالفرج اصفهانی، صاحب "مقاتل الطالبیین"

آنچه در این مقاله می‌خوانید:

زندگی‌نامۀ ابوالفرج اصفهانی؛
اساتید و شاگردان صاحب مقاتل الطالبیین؛
نکاتی مثبت از ابوالفرج اصفهانی، مقتل‌نویس مشهور؛
نقاط ضعف ابوالفرج اصفهانی.

زندگی‌نامۀ ابوالفرج اصفهانی

یکی از مشهورترین مقتل‌نویسان جهان، ابوالفرج اصفهانی، نویسنده کتاب “مقاتل الطالبیین” است.

نام او علی بن الحسین بن محمد بن احمد بن هیثم بن عبدالرحمن اموی مروانی است. وی در دورۀ معتضد عباسی در سال ۲۸۴ق در اصفهان متولد شد. نسب او از طریق پدر به امویان و از طریق مادر به ابن ثوابه و زیدیه می‌رسد.

او فردی پرحافظه بوده است و در دانشگاه هنر در بغداد تحصیل کرده و کتاب الأغانی را نوشته است. او در این اثر از یحیی بن محمد ثوابه، جد مادری خود، فراوان یاد می‌کند.

ابوالفرج به جز مقتل‌نویسی، تألیفات فراوان دیگری نیز دارد و در موسیقی نیز فعالیت گسترده داشته است. جالب است بدانیم که او علاوه بر این موضوعات در دام پزشکی نیز تبهر داشته است.

اساتید و شاگردان

از اساتید ابوالفرج اصفهانی می‌توان طبری، ابن دریت، جعفر بن قدامه و حسن بن محمد منجم را نام برد.
از شاگردان وی نیز می‌توان به ابو زکریا یحیی، ابوالحسن دینار، ابو الاسحاق طبری، محمد بن ابی الفوارس و علی بن ابراهیم مخلط اشاره کرد.

ابوالفرج اصفهانی در سال‌های آخر عمر خود دچار اختلال حواس شد و در سال ۳۵۶ق درگذشت.

نکاتی مثبت از ابوالفرج اصفهانی، مقتل‌نویس مشهور

1. جامعیت و فعالیت در علوم مختلف؛
2. فعالیت در موضوعاتی چون: انساب، حدیث، تاریخ، مقتل، نویسندگی و شعر و ادب
3. بلاغت فراوان در سخنوری؛
4. تألیف بیش از 100 کتاب؛

بررسی برخی آثار وی

آثار وی شامل موضوعاتی همچون نسب شناسی، اخبار و نوادر می‌شود. البته تنها کتبی که از وی به جا مانده است، کتاب الأغانی، الادب الغربا و مقاتل الطالبیین (در موضوع فرزندان حضرت ابوطالب علیه‌السلام) است. ما در این بحث تنها به بررسی کتاب مقاتل الطالبین او خواهیم پرداخت.

ابوالفرج در این نوشته، گزارش ۲۱۶ نفر را آورده که از جعفر بن ابی‌طالب تا عبیدالله بن حسین بن علی را شامل می‌شود. وی همچنین به دورۀ عباسی از عبدالرحمان بن محمد بن عیسی شروع تا مقتدر عباسی پرداخته است.

5. بهره بردن از کتب قوی در مباحث تاریخ و مقتل و حدیث؛

این آثار عبارت‌اند از: مغازی ابن اسحاق، مقاتل الطالبین ابن أبی‌حمزه، کتاب زبیر بن بکار و کتب ابن أبی‌خیثمه، کتاب ابن عمار و کتاب ابوالسرایا نصر بن مزاحم. اما تمام این کتاب‌ها از بین رفته و ابوالفرج اصفهانی به نحوی به این آثار زندگی مجدد بخشیده است.

6. ثبت دقیق قیام علویان؛
حتی اهل‌تسنن نیز به این کتاب استناد می‌کنند.

7. نقل اشعاری در مدح اهل بیت علیهم السلام؛
نقل این اشعار سندی بر شیعه بودن او است.

8. شیعۀ راستین بودن با داشتن نسبی اموی؛
با وجود انتساب وی به خاندان اموی و برخلاف اجدادش، او یک شیعه راستین معرفی شده است. این نکته در کتب وی نمایان است؛ زیرا او خلافت را حق امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌داند. البته باید توجه داشت که او یک شیعه زیدی است.

9. تمام نویسندگان بعد ابوالفرج اصفهانی به مقاتل الطالبیین او مراجعه و روایاتی را از آن نقل کرده‌اند. این رفتار نشان از توجه نویسندگان به این اثر است.

10. اختصاص حجم فراوانی از اثر خود به مقتل الحسین علیه السلام؛

حجم روایات مقتل امام حسین علیه‌السلام در مقاتل الطالبیین

او بخش‌های فراوانی از کتاب خود را به نقل روایات ابی مخنف در موضوع مقتل الحسین علیه السلام اختصاص داده است. برخی گفته‌اند که ابوالفرج از شجرۀ ملعونه بنی امیه بوده و وجود شیعه در این سلسله ممکن نیست!
اما باید توجه داشت که اولاً او یک شیعه زیدی بوده و ثانیاً مراد از آیات و روایاتِ نکوهش بنی‌امیه مجموع این شجرۀ ملعونه است. بنابراین می‌تواند استثناء نیز داشته باشد. همچون معاویه پسر یزید که بعد از 40 روز اعتراف کرد که امیرالمؤمنین علیه‌السلام حق است و خلافت را کنار گذاشت. همچنین دربارۀ هام بن هیم بن لاقیس بن ابلیس که از اجنه و فرزندان شیطان بوده، اما درنهایت اسلام آورد.

11. وارد نشدن به دستگاه حاکمیت اموی و عباسی؛
او در عصر عباسیان در عربستان، مذهب حمدانیان در عراق و امویان در اندلس زندگی می‌کرد و عین نیاز این حکومت‌ها به او، به هیچ‌کدام از این دستگاه‌ها وارد نشد. وی در مقابل در کنار رکن الدین دیلمی شیعی از وزرای آل‌بویه حاضر بود. این رفتار نشان از تمایل او به تشیع است.
در نقلی آمده است که حسن بن محمد از وزرای عزالدوله او را نزد خود دعوت کرد و در عین رابطۀ نزدیک میان آن دو، وزیر به علت مشغله‌های علمی فراوان ابوالفرج، به او شغلی واگذار نکرد.