- سرگذشت ابن سعد
- مشایخ و شاگردان ابن سعد
- ویژگی‌های کتاب طبقات الکبریٰ
- اهمیت کتاب طبقات الکبریٰ
- نکاتی مثبت از ابن سعد
- نکاتی منفی از ابن سعد
سرگذشت ابن سعد
أبوعبدالله، محمد بن سعد بن منیع معروف به ابن سعد به دلیل تألیف کتاب طبقات الکبریٰ یا طبقات الکبیر و مقتل‌نویسی در اوایل قرن 3 هجری از مورخین صدر اسلام محسوب می‌شود. او در سال ۱۶۸ق حدود 100 سال پس از واقعۀ کربلا، در شهر بصره به دنیا آمد. او در شهر بغداد زندگی می‌کرد تا آنکه در سال ۲۳۰ق در ۶۲ سالگی درگذشت و در کنار دروازۀ شام در شهر بغداد به خاک سپرده شد.
مشایخ و شاگردان ابن سعد
ابن سعد شاگرد واقدی نویسندۀ کتاب “المغازی” به شمار می‌آید؛ چراکه وی در کنار واقدی، وظیفه نوشتن مطالب استادش را داشته و از همین رو در کتاب طبقات الکبریٰ ابن سعد، در زمینۀ تاریخ و خصوص مقتل‌نویسی مطالبی به نقل از واقدی و أبی‌مخنف مشاهده می‌شود.
ابن سعد از استعداد فراوانی در نگارش تاریخ برخوردار بود و کتاب طبقات و سیری که در تألیف آن مشاهده می‌شود، مؤید همین مطلب است.
از شاگردان ابن سعد می‌توان به بلاذری و ابن أبی‌دنیا اشاره کرد. اما شاگردانی که از طریق آنها کتاب طبقات ابن سعد به ما رسیده است، حارث بن محمد بن أبی سامه و حسین بن محمد بن فهم را می‌توان نام برد.
در نتیجه باید گفت: ابن سعد به جهت شاگردیِ واقدی، استادی برای بلاذری و این که از مورخین و مقتل‌نویسان اولیه اسلام در ابتدای قرن سوم محسوب می‌شود، دارای اهمیت ویژه‌ای است.
ویژگی‌های کتاب طبقات الکبریٰ
۱. ذکر صحابه بر اساس طبقات رجالی؛
به عنوان مثال طبقه اول از اصحاب را بدریون و طبقۀ پنجم را کسانی معرفی می‌کند که در زمان كودكی، رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله را ملاقات کرده‌اند مانند امام حسین علیه‌السلام. این گونه طبقه‌بندی را حاجی خلیفه ارزشمند دانسته است.
۲. توجه به ذکر صحابه از میان زنان در کتاب طبقات الکبیر؛
۳. نسبشناسی افراد به صورت دقیق؛ (1)
او حتی در برخی موارد از خصوصیات چهرۀ آنها نیز سخن گفته است.
۴. فراوانی مشایخ؛
برخی برای ابن سعد حدود ۲۵۰ مَشیخه ذکر کرده‌اند.
اهمیت کتاب طبقات الکبریٰ
اهمیت این کتاب به جهت این است که نویسندۀ آن پس از ذکر سیره رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله و بیان شرح‌حال و سرگذشت علمای شام و کوفه و مصر و بغداد و مدینه و مکه، در طبقۀ پنجم از امام حسن و امام حسین علیهما‌السلام نام می‌برد و شرح‌‌حالی در رابطه با ایشان را نقل می‌کند.
اما متأسفانه در چاپ اروپایی این کتاب، طبقۀ پنجم یعنی بخش امام حسن و امام حسین علیهما‌السلام به طور کلی حذف شده که ممکن است عمدی یا به علت دسترسی نداشتن به این بخش کتاب، بوده باشد. اما مرحوم عبدالعزیز طباطبایی در ترکیه از قرن هفتم نسخه‌ای به دست آورد که شامل طبقۀ پنجم بوده که پس از تحقیقات به کتاب اصلی اضافه شد.
از میان اخبار و مقتلی که ابن سعد سنی مذهب، نسبت به جریان کربلا نقل می‌کند، حدود ۵۰ خبر آن مستند است.
نکاتی مثبت از ابن سعد نویسندۀ طبقات الکبریٰ
۱. زیستن در عصری نزدیک به واقعۀ کربلا؛
از همین رو بسیاری از روایات به علت شهرت، بدون سند ذکر می‌‌شدند. به علاوه اینکه ابن سعد از عصر محدثین محسوب شده و نزدیک به صحابه و تابعین بوده است.
۲. نقل جریاناتی از خلفای ثلاثه؛
جریاناتی که یک سنی متعصب، قطعا از نقل آنها پرهیز می‌کند که این نقل کردن نشان از عدم تعصب او دارد.
۳. ذکر حضرت زینب سلام‌الله‌علیها در طبقۀ راویانی از صحابه؛
۴. نقل کامل مقتل الحسین علیه‌السلام؛
نفل مقتل ان حضرت با تمام آن چه بعد شهادت ایشان اتفاق افتاده است ،بر خلاف دیگر شخصیت‌ها. این‌گونه نقل‌ها نشان از توجه وی به واقعۀ کربلا دارد.
۵. مقتل‌نویسی در طبقات الکبری و نقل وقایع خارق‌العاده؛
او در جریان کربلا و مدینه و چگونگی کشته شدن یزیدیان مطالبی دارد؛ همچون جاری شدن خون از سنگ، زلزله و…
متجددین و روشن‌فکران وقوع این حوادث را برای امام حسین و اهل‌بیت علیهم‌السلام انکار می‌کنند، که ما به آنها پاسخ خواهیم داد.
تمام عامه در ثقه بودن ابن سعد اتفاق نظر دارند؛ علمای شیعه نیز در عین اشکال در برخی مطالب وی، روایات بسیاری را از طبقات الکبیر او نقل می‌کنند. ابن سعد همچنین در رابطه با جریان آتش زدن کتب احادیث نبوی صلی‌الله‌علیه‌وآله توسط عمر بن خطاب نیز در طبقات مطالبی نقل می‌کند.
نکاتی منفی از ابن سعد نویسندۀ طبقات الکبریٰ
۱. مؤلف طبقات الکبری و استادش هر دو سنی بوده‌اند؛
البته برخی معتقدند وی صرفا به دنبال نقل تاریخ بوده است.
۲. نقل‌های متفاوت نسبت به دیگر مقاتل؛
به عنوان نمونه، ابن سعد در مصیبت و مقتل حضرت قاسم علیه‌السلام می‌نویسد:
«عمر بن نفیل ازدی به ایشان حمله کرد و پس از آن با حملۀ امام حسین علیه‌السلام، بالای سر حضرت قاسم علیه‌السلام جنگی صورت گرفت و در نهایت حضرت قاسم علیه‌السلام را جوانان بنی‌هاشم به خیمه‌گاه بردند.»
این گزارش برخلاف بقیه نقل‌‌هاست و در گزارش او از اسم قاتل حضرت قاسم سلام‌الله‌علیه نیز کمی اختلاف به چشم می‌خورد.
پانوشت:
1. بعضی او را گنجینۀ کاملی در نسبشناسی می‌شناسند.
