فهرستی از مطالب این نوشتار:
- شرح‌حال دینوری
- مقتل أخبار الطوال
- دینوری از دیدگاه عالمان عامه
- مذهب صاحب أخبار الطوال
- نکاتی مثبت از احمد بن داود دینوری
- ویژگی‌های کتاب أخبار الطوال
- وضعیت مساعد مقتل‌نویسان در دوران بنی‌العباس
در ادامۀ معرفی سبک مقتل‌نویسی در میان تاریخ‌نگاران و اولین کتب مقتل الحسین علیهالسلام به کتاب “أخبار الطوال” دینوری می‌رسیم. در این درس به شرح‌حال، مذهب و امتیازات کتاب او میپردازیم.
شرح‌حال دینوری
احمد بن داود بن ونند دینوری درسال ۲۲۲ق در کرمانشاه ایران به دنیا آمد. مشهور سال وفات او را سال 282ق دانسته اند. وی برای کسب علم به بصره و کوفه رفت و پس از بازگشت، در اصفهان در زمینۀ نجوم به فعالیت پرداخت.
او را منجم، ریاضی‌دان و جغرافی‌دان معرفی می‌کنند؛ اما بسیاری او را گیاه‌شناسی معتبر می‌شناسند که در این زمینه کتبی نیز نوشته و منحصرا 50 گیاه جدید را معرفی کرده است.
وی در ادبیات نیز صاحب قوّت بوده و به عنوان هم‌عصر جاحظ در مباحثه‌‌ای بر وی غالب شده است.
اگرچه عصر احمد بن داوود دینوری با ابن قتیبه دینوری یکسان است اما آنها دو نفر متفاوت هستند و سخن ما در رابطه با أبوحنیفه، احمد بن داوود دینوری است.
مقتل أخبار الطوال دینوری
دینوری صاحب تألیفات فراوانی بوده و آنچه ما به آن میپردازیم کتاب أخبار الطوال او است که اکنون در دسترس نیست. اگرچه احتمال کاستی نسبت به نسخۀ اصلی آن نیز وجود دارد.
این کتاب در سه بخش تألیف شده است:
- بخش اول: اخبار مربوط به انبیا و ملوک
- بخش دوم: اخبار ایران
- بخش سوم: اخبار و اتفاقات اسلام و فتوحات اسلامی
این کتاب از صفحه ۲۲۹ تا ۲۶۳ به مقتل کربلا پرداخته و از آنجا که به مناسبت، جریان کربلا را متذکر شده، این کتاب به عنوان مقتلی مستقل بشمار نمی‌آید.
دینوری از دیدگاه عالمان عامه
آنچه ما بدان رسیده‌ایم توثیق دینوری در منابع و کتب رجال عامه است. حتی برخی صفت خیلی راستگو را به وی نسبت داده‌اند. ابن ندیم نیز پس از شمارش آثار وی، او را توثیق کرده و گرایش به ملی‌گرایی و اِبراز ایرانی بودن و أفضلیت عجم بر عرب و بالعکس را از او نفی می‌کند.
مذهب صاحب أخبار الطوال
ظاهرا سنی بودن وی محل اتفاق است؛ زیرا هم کنیۀ وی ابوحنیفه است و نیز عباراتی دال بر سنی بودن در آثارش قابل مشاهده است.
در کتبی از قبیل تاریخ بغداد و هدیة العارفین نیز تصریح به سنی و حنفی بودن او شده است. همچنین شواهدی در کتابش مشاهده می‌شود که نشان از حنفی بودن و البته عدم درگیری با شیعیان دارد.
نکاتی مثبت از احمد بن داوود دینوری
- حنفی بودن احمد بن داود دینوری و البته نداشتن تنش و درگیری با شیعه؛
برخلاف ابن قتیبه دینوری که در برخی آثارش به جنگ با معتزله و شیعه رفته است.(1) - احترام به امیرالمؤمنین علیهالسلام و فرزندان ایشان؛
همیشه از امیرالمؤمنین علیهالسلام و فرزندان ایشان به احترام یاد کرده و حتی در برخی موارد از عبارت “علیه السلام” استفاده کرده است. - توجه به جریان کربلا و نقل مفصل آن؛
- نبودن در دستگاه حاکمیت عباسی با توجه به محیا بودن شرایط؛
- نقل روایت از نصر بن مزاحم (2) شیعه؛
البته دینوری نام او را نبرده است. دینوری در مقتل الحسین علیهالسلام و در مسائل تاریخی از نصر بن مزاحم، نشان از اهمیت او در نقل اصل اتفاقات تاریخ است. - شاگردی ابن سکیت شيعه؛ (3)
در نتیجه با توجه به توثیق علمای عامه و عدم ثبوت گرایش منفی در احمد بن داوود دینوری و مقتل وی، می‌توان به منقولات او اعتماد کرده و او را ثقه دانست.
ویژگی‌های کتاب أخبار الطوال
- نقل اخبار دوران اسلامی تا سال 227ق؛
- نقل روایت از کتب و افرادی دیگر؛
همچون کتاب ملوک، کتاب اخبار الماضیه عبیده سریه، کتاب جملة الأنساب ابن کیس و همچنین از افرادی مانند أسمعی (ادیب مشهور)، هشام کلبی و هیثم بن عدی (4) روایت نقل می‌کند.
توجه به این نکته ضروری است که ما تنها به دنبال منقولات وی در ارتباط با مقتل الحسین علیهالسلام و واقعه کربلا هستیم و به بررسی آنها میپردازیم.
در أخبار الطوال نکاتی وجود دارد که برخی منحصربه‌فرد و برخی نیز به جهت تفصیل دارای اهمیت است که عبارت‌اند از:
- علت رفتن امام حسین علیهالسلام به مکه
- جهت حرکت امام حسین علیهالسلام از مکه به کوفه
- ورود به نینوا و عدم آغاز جنگ توسط سیدالشهدا علیهالسلام
- شدت تشنگی و فرستادن حضرت عباس علیهالسلام برای آوردن آب
- نقل خطبۀ امام حسین سلام‌الله‌علیه در شب عاشورا
- نقل شهادت حضرت علی اکبر علیهالسلام و دیگر یاران
- نقل تعداد زخم‌های وارده بر بدن اباعبدالله علیهالسلام
- نقل تعداد شهدای همراه امام حسین سلام‌الله‌علیه
- نقل تغییرات و اتفاقات عالَم به علت شهادت امام حسین علیهالسلام
- نقل جریان فرستادن سر امام حسین علیهالسلام به کوفه
- نقل سخن گفتن سر امام حسین سلام‌الله‌علیه
- نقل چگونگی انتقام گرفتن خدا از دشمنان و قاتلان اباعبدالله علیهالسلام
امتیازات دیگری نیز درباره احمد بن داوود دینوری صاحب مقتل أخبار الطوال وجود دارد از جمله:
- در اخبار الطوال روایتی است که امام کاظم علیهالسلام را از اوصیای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله ذکر می‌کند.
- استعداد و دامنۀ فراوان علوم وی از کتب او قابل فهم است.
- نقل مطالب منحصربه‌فرد در بخش مقتل الحسین علیهالسلام در کتاب أخبار الطوال خود و به جهت تمایل او به شیعه، مطالب وی اهمیت خاصی برای ما دارد.
البته باید دانست که سنی‌های آن عصر متفاوت و متمایل به اهل‌بیت علیهم‌السلام بوده‌اند.
وضعیت مساعد مقتل‌نویسان در دوران بنی‌العباس
او کتاب”أخبار الطوال” خود را بر مبنای تطویل مطالب قلم زده است.
مذهب او حنفی و برخی او را از بزرگان حنفی معرفی کرده‌اند؛ ولی از طرفی شاگرد ابن سِکّیت شیعی بوده و از همین رو در کتابش مفصل به جریان کربلا وارد شده است.
او در عصری می‌زیسته که هرگونه فعالیت علیه امویان رسمیت داشته است؛ از این جهت به مباحث علمی پرداخته و توانسته نام بسیاری از افراد را در مقتل الحسین علیهالسلام خود ذکر کند.
با توجه به این شرایط اکثر مقاتل در زمان بنی عباس بوده است؛ چرا که حکام عباسی مشروعیت خود را در عدم مشروعیت بنی‌امیه دانسته و موافق تخریب امویان بودند.
پانوشت:
1. ابن قتیبه دینوری چون در زمان بنی‌امیه بوده و بنی‌امیه در ابتدا عقیدۀ اشعری داشتند و پس از متوکل به عقیدۀ معتزله معتقد شدند و در زمانی که اشعری بودند، علمایی که به جنگ با معتزله می‌رفتند را به رسمیت می‌شمردند.
2. نصر بن مزاحم شیعه بوده و گزارش‌گر جنگ صفین است. وی کتابی به نام “وقعة الصفین”دارد. نصر روایاتش را از زید بن وهب جهنی و قعقاع ظخری نقل می‌کند.
3. ابن سکیت “یعقوب” و پدرش “اسحاق” هر دو شیعی مذهب بودند.
4. بیشتر نقل‌های دینوری از هیثم است که او از شعبی نقل می‌کند.
