جِلباب و خِمار، مصادیق حجاب در قرآن

مقدمه:

دو آیه در قرآن کریم وجود دارد که تمام مفهوم و برخی از مصادیق «حجاب» را بیان کرده است. آن آیات عبارت‌اند از آیۀ 31 سورۀ نور و واژۀ «خِمار» و آیۀ 59 سورۀ احزاب و واژۀ «جلباب». در این درس به شأن نزول و توضیح این دو آیه و شرح این دو واژه می‌پردازیم.

فهرستی از مطالب این مقاله:

شأن نزول آیۀ خمار در سورۀ نور و بیان مصداق حجاب
شأن نزول آیۀ 59 سورۀ احزاب؛ جلباب، مصداقی از حجاب
حجاب نداشتن زنان در جاهلیت!
فرمان حجاب برای بانوان در سورۀ احزاب
معنای نزدیک کردن جلباب؟
خانواده، قدم اول تربیت و امر به معروف
- خِمار و جلباب، تنها مصادیق مفهوم حجاب
- ترک زینت در برابر نامحرمان، مصداق حجاب

شأن نزول آیۀ خمار در سورۀ نور و بیان مصداق حجاب

نزول این آیات بر پیامبر اکرم صلّی‌اللّٰه‌علیه‌وآله زمانی بود که این اتفاق رقم خورد که روزی زنی از زنان عرب با حجاب خاصی که داشته است ( یعنی ‌روسری را پشت گوش گره می‌زدند به نحوی که گوش و گردن آن ها دیده می‌شده) ‌در مسیر در حال حرکت بود که چشم جوانی به او افتاد.

جوان به قدری محو تماشای او شد که از خود غافل شد و ناگهان چوب و یا استخوانی به چشمش فرو رفت! با این حال باز هم متوجه حادثه نشد تا بعد از مدتی که خون از چشم و صورتش جاری شد، فهمید که صورتش زخمی‌شده است!

جوان خدمت رسول خدا صلّی‌اللّٰه‌علیه‌وآله آمد و جریان را نقل کرد. اینجا بود که این آیات درباره مفهوم و مصداق حجاب نازل شد:

قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ یغُضُّوا مِنْ أَبصَارِهِم وَ يَحفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَٰلِكَ أَزْكَى لَهُم اِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ ليَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَىٰ جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ ايْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُولِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَىٰ عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَّ و تُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا ايُّها الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون (۱)
نور/ 30و31

شأن نزول آیۀ 59 سورۀ احزاب؛ جلباب، مصداقی از حجاب

عدّه‌ای از اراذل و اوباش در تاریکی شب مزاحم نوامیس مردم می‌شدند. آیاتی نازل شد و با لحن تند و تهدیدآمیزی اعلام کرد: هر که مزاحم زنان شود یا از منافقان است یا جزو مسلمانانی است که قلب مریض دارند!

در ادامه بیان شده است که اگر از کار خود دست نکشند، در اولین اقدام باید آن‌ها را از شهر بیرون کرد! (۲)

حجاب داشتن زنان در جاهلیت!

در آن زمان زن‌ها پوششی متداول داشتند و اسلام نواقص و کسری آن را تذکر داد. دستور اسلامی آمد که قسمت‌هایی را (گردن و سینه) که در پوشاندن آن دقت نداشتند، بپوشأنند؛ البته این‌گونه نبود که قبل از نزول این آیات، زنان برهنه در بین مردان ظاهر شده و رفت‌وآمد کنند!

مراد از منافق، یعنی کسانی که به ظاهر اسلام را قبول کرده بودند، در حالی که در واقع مسلمان نبودند و جزو کفار بودند؛ آن‌ها از روی ترس یا به‌خاطر حفظ جان، شهادتین را به زبان جاری کرده بودند!

فرمان حجاب برای بانوان در سورۀ احزاب

اینجا بود که این آیه از قرآن دربارۀ حجاب نازل شد:

يَآ أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَ نِساء الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَی أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَینَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا
ای رسول گرامی‌! به زنان و دختران و زنان مؤمنین بگو که جلباب را به خود نزدیک کنند. [در بعضی از کتب لغت همچون مصباح اللّغه، مراد از جلباب را پارچه‌ای که کل بدن را بپوشاند دانسته‌اند. در بعضی دیگر از کتاب‌های لغت، مراد از آن را پارچه‌ای دانسته‌اند که اکثر بدن را می‌پوشاند یا مطلقا به پارچه سراسری معنا کرده‌اند. از این نسبتی که در آیه داده شده است معلوم می‌شود که زنان در آن زمان از جلباب استفاده می‌کردند. اما به گونه‌ای نبوده که بدن را کاملا بپوشاند. از همین رو خداوند امر فرموده است که پارچه را به خود نزدیک کنند] این کار سبب می‌شود که شما بهتر شناخته شوید و اذیت نشوید.
احزاب/ 59

معنای نزدیک کردن جلباب؟

دو معنا و مصداق حجاب برای «ذَٰلِكَ أَدْنَىٰ» و «أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ» ذکر شده است:

معنایی که بسیاری از بزرگان به آن توجه داده‌اند این است که نزدیک کردن چادر به خود سبب می‌شود که شما از کنیزان متمایز شوید و مزاحمتی برای شما ایجاد نشود.
کنیز در اسلام تکلیف و سخت‌گیری زیادی برای حجاب نداشته ولی باز هم آن‌ها به طور طبیعی یک حجابی داشتند که مستقیماً نور خورشید به آن‌ها نخورد و در عین حال کسی هم به آن‌ها توجه نمی‌کرد.
منافقان و مسلمانانی که قلوبشأن مریض بود به سمت زنان آزاده نمی‌رفتند وترس از آن داشتند که سبب خونریزی شود چرا که در آن زمان مردم قبیله ای بودند و اگر یکی از افراد برای ناموس یکی از قبائل مزاحمتی ایجاد می‌کرد، سبب می‌شد که جنگ ها و خونریزی های قبیله ای رخ دهد.
معنای بعدی اینکه نزدیک کردن چادر به خود سبب می‌شود مردم شما را بشناسند به این که اهل ایمان وتقوی هستید فلذا مزاحم شما نمی‌شوند.معمولا آن‌هایی که ایجاد مزاحمت می‌کنند سعی دارند به سمت زنانی بروند که بی‌عفّت هستند و آمادگی چنین جریاناتی را دارند یا حتی از خود استقبال نشان می‌دهند

خانواده؛ قدم اول تربیت و امر به معروف

نکته‌ای که از آیه شریفه استفاده می‌شود این است که در این آیه به پیامبر اکرم صلّی‌اللّٰه‌علیه‌وآله امر شده است که اول به زنان خود و بعد به دختران و سپس به زنان مؤمنین امر به حجاب نمایند.

در آیۀ دیگری خداوند می‌فرماید: «قوُ أنفُسَکُم وَ أهلیکُم نٰارا» (۳) ای اهل ایمان! اول خودتان وسپس خانواده خود را از آتش جهنم حفظ کنید. در اینجا هم اول باید به زن و دختر خودمان بگوییم بعد نوبت به سایر زنان مؤمنه می‌رسد.

خِمار و جلباب؛ تنها دو مصداق از مفهوم حجاب

پس در اینجا سورۀ احزاب بحث «جلباب» و در سورۀ نور بحث «خمار» و روسری مطرح شده است. این دو، دو مصداق مختلف از حجاب هستند و هر دو بخشی از پوششی هستند که مجموعاً به آن «حجاب» گفته می‌شود.

هیچ کدام از این دو مورد به تنهایی مفهوم حجاب نیستند؛ بلکه تنها یک مصداق از مصادیق حجاب هستند. علاوه بر این‌ زنان باید زینت و زیور آلات خود را نیز بپوشانند.

طبق این توضیح دیگر مفهوم حجاب از «مقولۀ تشکیک» نیست. بلکه زن یا باحجاب است یا بی‌حجاب! و ما حجاب برتر نداریم!

ترک زینت در برابر نامحرمان، مصداق حجاب

پوشش زینت و ترک زینت‌نمایی برای بانوان یک مصداق از حجاب است. برای زنان مسلمان در جامعه و مقام مواجهه با اجنبی و نامحرم ترک زینت‌نمایی مهم است. تشخیص اینکه آیا این زن محجّبه است یا در حال زینت‌نمایی نیز با عُرف همان جامعه است. چراکه ممکن است زنی در جامعه‌ای با لباس خاصی حجاب دارد و زینت نکرده باشد، اما همین زن با همان پوشش در جامعه دیگری بی‌حجاب محسوب شود!

مصداق حجاب در قرآن؛ جِلباب و خِمار

حجاب مفهومی ‌بسیار وسیع دارد. حتی دامنۀ آن از دیدار به گفتار نیز می‌رسد. حجاب در صحبت کردن زن با مرد نامحرم نیز مطرح است. اگر زنی با پوشش کامل باشد اما در صحبت کردن خود با نامحرم مطابق دستور شریعت عمل نکند نیز بی‌حجاب محسوب می‌شود. (۴)