- علامۀ مجلسی و بیان سرّ صد تکبیر قبل از خواندن زیارت جامعه
- زیارت جامعۀ کبیره، مانع انحراف و غلو
- سرّ صد تکبیر قبل از خواندن زیارت جامعۀ کبیره
- نادرستی اعتقاد به اتحاد اهل‌بیت علیهم‌السلام با خدا
- هیچ اشتراکی بین خدا و ائمه وجود ندارد
علامۀ مجلسی و بیان سرّ صد تکبیر قبل از خواندن زیارت جامعه
امام هادی علیهالسلام در ابتدای زیارت جامعۀ کبیره می‌فرمایند:
«هنگامی که به رواق مطهر امام معصوم رسیدی و قصد زیارت داشتی، سی مرتبه تکبیر بگو. پس از آن و هنگامی که آهسته و با قدم‌های کوتاه همراه با تواضع به سوی قبر شریف می‌روی، سی مرتبۀ دیگر تکبیر را تکرار کن. پس از آن نیز هنگامی که به قبر شریف امام رسیدی، چهل مرتبۀ دیگر تکبیر بگو [مجموعا صد تکبیر] و پس از آن زیارت جامعه را آغاز کن.»
فرمایش امام هادی علیهالسلام در آداب خواندن زیارت جامعۀ کبیره
در بیان علت و حکمت گفتن این صد تکبیر پاسخی قطعی نداریم؛ اما علامۀ مجلسی در این باره می‌نویسد:
به نظر می‌آید که علت دستور به تکبیر‌های صدگانه قبل از خواندن زیارت جامعۀ کبیره، جلوگیری از انحراف زائر است. او قرار است اهل‌بیت علیهم‌السلام را با تعابیری والا زیارت نماید. بنابراین نباید مقام ایشان را با خداوند اشتباه نکند! چراکه در تعابیری همچون “مَحالّ مَعْرِفَةِ الله”، “حَفَظَةِ سِرِّ الله”، “مَهبِطَ وَحْیِ الله” و… معارف بسیار سنگین و والایی وجود دارد که اگر در مفاد آنها دقت شود، انسان را دچار تحیر خواهد کرد.
علت دستور به گفتن صد مرتبه تکبیر قبل از خواندن زیارت جامعۀ کبیره
زیارت جامعۀ کبیره؛ مانع انحراف و غلو
متأسفانه برخی در گذشته و حتی امروز معتقدند که میان امام و خدا تفاوتی وجود ندارد. حتی برخی از آنها این اعتقاد خود را به زبان آورده‌اند. عده‌ای هم جسارت به زبان آوردن این اعتقاد را نداشته‌اند اما توضیحاتی داده‌اند که معلوم می‌شود فرق چندانی میان امام و خدا قائل نیستند!
علامۀ مجلسی نیز سبب گفتن آن صد مرتبه تکبیر را در همین می‌داند که خوانندۀ زیارت جامعۀ در رابطۀ میان امام و خدا دچار اشتباه و انحراف نشود.
توجه کنید! در تمام فرازهای این زیارت از خداوند متعال سخن به میان آمده است. همچون عبارت “بِكُمْ فَتَحَ الله وَبِكُمْ يَخْتِمُ” که سخن از آغاز خلقت توسط خدا دارد. در عباراتی دیگر نیز ائمۀ اطهار علیهم‌السلام را مخزن اسرار خدا، معدن علم خداوند و محل نزول وحی از جانب خدا معرفی کرده است. بنابراین می‌بینیم که هیچ عبارتی دراین زیارت نیست که حتی شائبه‌ای از خدا بودن اهل‌بیت علیهم‌السلام را برساند و راه را برای انحراف باز بگذارد.
سرّ صد تکبیر قبل از خواندن زیارت جامعۀ کبیره
به عبارتی دیگر، تمام زیارت جامعۀ کبیره بر دو جریان خداوند جل‌جلاله و ائمۀ علیهم‌السلام استوار است. به علاوه در هیچ عبارتی ندارد که ایشان خدا هستند! [بلکه گفتن صد تکبیر قبل از زیارت مانع آن انحراف است]
بنابراین چگونه می‌شود که عده‌ای ائمه علیهم‌السلام را خدا دانسته یا می‌دانند؟!
مسلّم است که خدا، خالق است و ائمه علیهم‌السلام، مربوب و مخلوق او و جای هیچ تردیدی در این نیست. اما آنچه ممکن است اشتباه شود این است که عده‌ای به سبب ارتباط نزدیک ایشان با خدا، به نوعی سنخیت میان ایشان و خدا معتقد شوند و ایشان را از خدا جدا ندانند!
همچون عالمی که در وصیت‌نامۀ خود به فرزندش نوشته است:
«من به این معرفت رسیده‌ام که میان اهل‌بیت علیهم‌السلام و خدا تفاوتی نیست؛ مگر آنکه آنان مخلوق خدا هستند!»
یا اینکه فردی همچون ابن سبا، امیرالمؤمنین علیهالسلام را خدا بداند.
این انحرافات از عبارات جامعۀ کبیره برداشت نمی‌شود و علت دیگری داشته و از جای دیگر آب می‌خورد. چراکه انحراف ابن سبا پیش از صدور زیارت جامعۀ کبیره بوده است. این‌گونه افراد منحرف گاهی به سبب دیدن معجزات و عدم درک آنها ، نفوذی بودن، حماقت شخصی یا نفاق و با قصد لطمه به دین، دم از عقاید انحرافی می‌زدند.
نادرستی اعتقاد به اتحاد اهل‌بیت علیهم‌السلام با خدا
اما هرگز کسی از عبارات زیارت جامعۀ کبیره به این انحراف کشیده نخواهد شد. چراکه در تمام زیارت سخن از بنده بودن و مخلوق بودن اهل‌بیت علیهم‌السلام است. علاوه بر آن زائر قبل از خواندن زیارت نیز با گفتن صد مرتبه تکبیر به بزرگ‌تر بودن خدا، اقرا می‌کند. تنها انحراف ممکن، آن است که خواننده در عین مخلوق دانستن اهل‌بیت علیهم‌السلام، به عدم تفاوت و عدم جدایی میان ایشان و خدا معتقد شود و حقیقت ایشان را یکی بداند!
به عبارت دیگر فرد گرفتار به این انحراف، ائمۀ اطهار علیهم‌السلام را از جهتی مخلوق و از جهتی خالق می‌داند. یا به عبارت دیگر می‌گوید: ائمه علیهم‌السلام، مخلوق خدا هستند اما نزدیک‌ترین افراد به خدا هستند و میان ذات آنان و ذات خدا ربطی وجود دارد. یعنی در ذات متحد هستند و تنها صفات آنها تفاوت دارد.
بنا بر همین انحرافات است که امام هادی علیهالسلام در ابتدای زیارت جامعۀ کبیره، دستور به گفتن صد تکبیر داده‌اند. حکمت گفتن صد تکبیر آن است که متوجه باشیم که بر خلاف مخلوقات، خداوند متعال هرگز کاملا معرفی و توصیف و شناخته نمی‌شود. زیارت جامعۀ کبیره این‌گونه دقیق در مقام معرفی ائمه علیهم‌السلام است.
نبود اشتراک میان خدا و ائمه
از دیدگاه ما نیز سبب دستور صد مرتبه تکبیر قبل از زیارت زیارت جامعۀ کبیره، جلوگیری از همین انحراف است. همچنین با این نکته به ما می‌فهمانند که هرچه مخلوق دارای عظمت و مقام باشد، باز هم میان خالق و مخلوق جدایی در ذات وجود دارد و هیچ ارتباطی میان خالق و مخلوق نیست.
همان گونه که امام صادق علیهالسلام دربارۀ ارتباط خالق و مخلوق می‌فرمایند:
إِنَّ اللَّهَ خِلْوٌ مِنْ خَلْقِهِ وَ خَلْقَهُ خِلْوٌ مِنْهُ (1)
کافی، کتاب التوحید
خداوند خالی از مخلوق است و مخلوق نیز خالی از خدا است.
امام صادق علیهالسلام در عبارت دیگری نیز فرموده‌اند که هرچه در خالق جاری است، در مخلوق جاری نیست و بالعکس.
بنابراین زیارت جامعۀ کبیره مضامین بسیار بالایی از مقامات اهل‌بیت علیهم‌السلام را بیان می‌کند. در این زیارت ایشان با عباراتی چون “وجه الله“، “عین الله” و… معرفی می‌شوند. از همین رو هیچ مخلوقی به این رابطۀ نزدیک میان خدا و ائمه علیهم‌السلام نخواهد رسید و نمی‌تواند واسطۀ میان ایشان و خدا باشد. اما باز هم ائمه علیهم‌السلام مخلوق خدا و در جدایی کامل با ذات او هستند و هیچ اشتراکی با ذات خدا ندارند و هر چه دارند از جانب خداوند متعال است.
این گونه نیست که اهل‌بیت علیهم‌السلام از خدا جدا شده باشند یا بتوان گفت همچون نور خورشید که از خورشید جدا شده، است. [این عقیده کفر است] قرآن صراحت دارد که “لَمْ يلِدْ وَلَمْ يولَد” (2) یعنی خدا از هیچ چیز جدا نشده و هیچ چیز نیز از خدا جدا نمی‌شود.
قبل از خواندن زیارت جامعۀ کبیره، صد مرتبه کبیر بگو!
بنابراین به نظر می‌رسد جهت دستور به گفتن صد تکبیر در قبل از خواندن زیارت جامعۀ کبیره، جلوگیری از این انحراف است. بنابراین کسی نباید میان اهل‌بیت علیهم‌السلام که مخلوق خدا هستند با ذات خدا اشتراکی قائل شود. همچنین باید توجه داشت که چنین ارتباطی هرگز نبوده و نخواهد بود. به علاوه هرگز در مخلوق بودن ائمه و خالق بودن خدا تردیدی نیست و انحرافی پدید نمی‌آید و این مطلبی واضح و روشن است.
اگر ما اهل‌بیت علیهم‌السلام را دارای والاترین مقام می‌دانیم، منظور مقرب‌ترین در میان مخلوقات است. همۀ این‌ها با عنایت خداست نه اینکه آنان از ذات خدا جدا شده‌اند. چراکه از خدا چیزی کم یا به او چیزی زیاد نمی‌شود و خداوند در خلقت مخلوقات از ذات خود مایه نگذاشته است. هرکه قائل به چنین مطالبی باشد دچار کفر و الحاد شده و نجس خواهد بود.
این عقیدۀ انحرافی را به هیچ وجه نمی‌توان پذیرفت. چراکه دلیل‌های بسیار عقلی و نقلی در نفی آن داریم و هرگز نمی‌توان اشتراک ذاتی میان خالق و مخلوق را معتقد شد.
دفع شبهه‌ای از عبارت زیارت رجبیه
مراد از آنچه در مورد اهل‌بیت علیهم‌السلام در زیارت رجبیه وارد شده و می‌خوانیم که “لَا فَرْقَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَهَم إِلَّا أَنَّهُمْ عِبَادُك وَ خَلْقُكَ” و “فَتْقُهَا وَ رَتْقُهَا بِيَدِك” (3) نیز مراد آن است که ایشان، مخلوق خدا هستند. البته ایشان از آن چنان عظمتی برخوردارند که با خداوند متعال اشتراک حکمی دارند. از همین رو اراده و خشم و صبر و رضا و دستور ایشان، اراده و خشم و صبر و رضا و دستور خداوند است. [نه اینکه با خدا اشتراک ذاتی داشته باشند]
همان‌گونه که گفته شد، اشتراک ذاتی خالق و مخلوق به دلالت ادلۀ فروان عقلی و نقلی مردود است.
ما در این درس به بیان علت دستور امام هادی علیهالسلام مبنی بر گفتن صد تکبیر قبل از خواندن زیارت جامعه پرداختیم. همچنین گفتیم که اهل‌بیت علیهم‌السلام با تمام مقام و رفعت، باز هم مخلوق هستند و از ذات خداوند جل‌جلاله جدا هستند.
پانوشت:
- کلینی، کافی، کتاب التوحید، باب «اطلاق القول بأنه شیء»، ج1 ص82
- اخلاص/3
- مصباح المتهجد، شیخ طوسی، دعاء اول یوم من رجب، ج2 ص803
ببخشید نا دانسته زیارت جامعه چندبار خوندم ولی تکبیر نگفتم اشکال شرعی دارد یعنی بی ارزش بوده
سلام. خیر اشکال شرعی نداره و قطعا بی ارزش نبوده. تکبیر از آداب خواندن این زیارت است و انجام ندادن آن ضرری به اصل زیارت و قبولی آن نداره؛ فقط بهتره که رعایت بشه. انشالله زیارتتون مقبوله
سلام. خیر! ارزش زیارت محفوظ است و تکبیر گفتن و رعایت مقدمات زیارت بهتر است.