شما در این مقاله با این مطالب بیشتر آشنا می‌شوید:
- شرح‌حال قاضی نعمان مغربی
- مقتل‌نویسی در شرح الأخبار
- روش تألیف کتاب شرح الأخبار
- مذهب قاضی نعمان مغربی؛ شیعه دوازده امامی یا اسماعیلی؟
- نکاتی مثبت در روایت و مقتل‌نویسی قاضی نعمان
- شکل‌گیری اسماعیلیه در ایران
- نکاتی منفی دربارۀ قاضی نعمان مغربی
قاضی نعمان مغربی نویسندۀ کتاب مشهور شرح الأخبار است. در این کتاب به ذکر مقتل سیدالشهدا علیه‌السلام می‌پردازد. در مذهب او میان آنکه شیعه دوازده امامی بوده یا اسماعیلی، اختلاف‌نظر وجود دارد.
شرح‌حال قاضی نعمان مغربی
کنیه او ابوحنیفه بوده و به همین جهت برخی از علمای شیعه مزاح کرده‌اند و او را ابوحنیفۀ شیعه نامیده‌اند.
وی در سال ۲۵۹ق در مغرب [مراکش] در خاندانی متولد شد که اهل علم بودند. پدر او از علمای سنی و مالکی مذهب بود. خود قاضی نعمان مغربی نیز در ابتدا مالکی مذهب بود ولی بعد تغییر مذهب داد(1) و شیعه شد. وی سرانجام در سال ۳۶۳ق دار فانی را وداع گفت.
مقتل‌نویسی در شرح الأخبار
نام کامل این اثر “شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار” است.
این کتاب از منابع کهن ما در فضائل اهل‌بیت علیهم‌السلام است. در واقع از دوران امیرالمؤمنین علیه‌السلام و تاریخ ایشان شروع شده و تا امام صادق علیه‌السلام ادامه دارد.
کتاب شرح الأخبار دارای 16 جزء است که جلد اول و دوم آن به دوران امیرالمؤمنین علیه‌السلام اختصاص دارد. در جلد سیزدهم این اثر، مؤلف مطالبی در رابطه با فرزندان حضرت ابوطالب علیه‌السلام بیان می‌کند. وی همچنین هنگام ذکر اسامی کسانی که در کربلا شهید شده‌اند، بیانی از جریانات کربلا و مقتل الحسین علیه‌السلام دارد.
نویسنده در جزء دوازدهم این کتاب نیز فضائلی از امام حسن و امام حسین علیهماالسلام بیان کرده و در جزء آخر هم به بیان صفات شیعیان می‌پردازد.
در این کتاب جریانی از اصبغ بن نباته در دوران حجاج بن یوسف نقل شده که نشان از نزدیک بودن اصبغ به مقتل کربلا دارد؛ چراکه فاصلۀ حکومت حجاج با جریان کربلا اندک است.
[در دروس گذشته به بحث مقتل اصبغ بن نباته و اولین مقتل‌نویسی کربلا در تاریخ پرداخته‌ایم]
وی تا مناقب امام صادق علیه‌السلام پیش رفته و در رابطه با اسماعیلیه و فاطمیون نیز مطالبی نقل می‌کند.
روش تألیف کتاب شرح الأخباردر این کتاب
در این کتاب روایات به صورت مسند تألیف شده و بخش آخر کتاب به موضوع مهدویت پرداخته و روایاتی در ارتباط با حضرت مهدی علیه‌السلام در بر دارد.
از دیگر آثار مشهور قاضی نعمان مغربی، کتاب “دعائم الاسلام” و کتاب فقهی او “الطهاره” است.
مذهب قاضی نعمان مغربی؛ شیعه دوازده امامی یا اسماعیلی؟
مشهور صاحب‌نظران، قاضی نعمان مغربی را شیعه اسماعیلی معرفی می‌کنند. اما از دیدگاه برخی علما همچون علامه مجلسی و محدث نوری، او شیعۀ دوازده‌امامی بوده و سعی در تقیه داشته.
اما باید توجه داشت که مدح خلفای فاطمی نیز در کتاب او فراوان به چشم می‌خورد. همچنین او در دستگاه حکومت اسماعیلیه نیز حضور داشته و همین قضیه احتمال اسماعیلی بودن وی را تقویت می‌کند. اسماعیلیان نیز کتاب قاضی نعمان مغربی را بزرگ شمرده و او را از خودشان می‌دانند.
علامه مجلسی در این باره می نویسد: برای ما مشخص شد که ابوحنیفه، قاضی نعمان مغربی، در ایام حکومت فاطمیون، قاضی مصر بوده است. او ابتدا مالکی و بعد امامی شده است و اکثر روایات او، موافق کتب شیعه است. اما قاضی نعمان بعد از امام صادق علیه‌السلام از أئمۀ دیگر روایتی نقل نکرده است. البته در پس پرده تقیه، حقیقت را مشخص کرده که این نکته برای محققان مشخص خواهد شد. به علاوه باید گفت که اخبار این کتاب مورد تأیید و تأکید است.
علامه سید بحر العلوم و دیگر علما نیز چنین نظراتی دارند و در این رابطه می‌فرمایند:
ایشان به خاطر خوفی که از پادشاهان فاطمی داشتند، روایات بعد از امام صادق علیه‌السلام را نقل نکرده و البته در پناه تقیه، حقیقت را بیان کرده است.
در کل می‌توان گفت که ایشان در عین داشتن منصب قضاوت در حکومت فاطمیون، در میان کتب خود، اسماعیلیان و فاطمیون را پر و بال نداده و اگر کسی در کتاب او دقت کند به این نکته می‌رسد که ایشان نه بیانی در ستایش اسماعیلیه دارد و نه به گونه‌ای سخن گفته که شیعه دوازده‌امامی را رد کرذه باشد و با استفاده از این نکته می‌توان احتمال تقیه کردن او را تقویت کرد.
نکاتی مثبت در روایت و مقتل‌نویسی قاضی نعمان
1. عدم وجود روایات تکراری و پرهیز از درازنویسی
2. نقل روایات صحیح و مشهور
۳. بهره بردن از حکومت فاطمی و دسترسی به منابع فراوانی همچون مغازی ابن اسحاق، مغازی واقدی، کتاب علی بن هاشم قمی، کتاب نسائی و الغدیر محمد بن جریر طبری (2)
۴. ورود عالی به جریان مقتل کربلا و فضائل اهل‌بیت علیهم‌السلام
5. شهرت مؤلف در فضل و علم و دانش
6. فعالیت قاضی نعمان در علوم متعدد
شکل‌گیری اسماعیلیه در ایران
در ایران شخصی به نام حسن صباح در سفری به مصر با مذهب اسماعیلی و فاطمیان آشنا شد و با نزار پسر پادشاه فاطمی که با برادرش بر سر پادشاهی درگیر بود، توافق کرده، پیرو اسماعیلیه نزاری شده و این فرقه را به ایران آورده است. یکی از قوانین این فرقه کشتن انسان‌های گناه‌کار بود.
بعد از حکومت حسن صباح، بزرگ امید بر تخت نشست و به همین سیره عمل می‌کرد؛ تا آنکه حسن دوم در رأس قرار گرفت و به علت سنگینی این قانون بر مردم، اعلام کرد که جبرئیل عبادات و گناه را به بالا برد و هر چه هست، باطن احکام است و ما باید به باطن عمل کنیم و از این طریق فرقه باطنیه شکل گرفت.(3)
پس از شمس‌الدین محمد یکی از امامان اسماعیلی نزاری، دو پسر وی به نام “قاسم” و “مؤمن“بر سر حکومت با یکدیگر درگیر شده و از همین رو فرقه قاسمیه و فرقه مؤمنیه شکل گرفت. امامت اسماعیلیه نزاریه به آقاخان اول رسید و از آن پس امامان اسماعیلی را با لقب “آقاخان” می‌خواندند.
اسماعیلیه در ایران آقاخانی و باطنی هستند اما دیگر اسماعیلیان، غیر از گروهی که به صوفیه متصل می شدند، باطنی نیستند و از همین رو گمراهان از عبادات را نمی‌پذیرند.
مبلّغ ششمین خلیفه فاطمیان مصر اعلام کرد که خدا در حاکم حلول کرده. آنان اندک اندک دچار مسیحیت شدند و تا به امروز در لبنان حضور دارند.
فاطمیون ۵۰۰ تا ۶۰۰ سال حکومت کردند. قذافی نیز خود را شیعه معرفی می‌کرد و مراد وی شیعۀ شش‌امامی بود!
نکاتی منفی دربارۀ قاضی نعمان مغربی
قاضی نعمان مغربی در دستگاه خلفای فاطمی اسماعیلی بود، خصوصا معزّ که از او بسیار تمجید می‌کند. مرحوم شیخ حر عاملی بر خلاف دیگر علما هیچ حدیثی از او در وسائل الشیعه نقل نمی‌کند.
پانوشت:
- از ابن خلکان نقل شده است که وی مالکی بوده و بعد شش‌امامی شده است.
- درگذشته در سال ۳۱۰ق؛ او کتاب “الولایه” نیز داشته که اکنون موجود نیست.
- به عنوان مثل: باطن روزه را سکوت می‌دانستند.
